Bùi Dương Lịch 裴楊歷 (1758-1828) có tự là Tồn Thành, Tồn Trai, hiệu là Thạch Phủ. Ông là người xã Yên Đông, huyện La Sơn (nay thuộc huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh). Bùi Dương Lịch từng thi đỗ Đệ nhị giáp Tiến sĩ xuất thân năm Đinh Mùi, niên hiệu Chiêu Thống 1 (1787) đời vua Lê Mẫn Đế.
Vào thời Lê ông từng giữ chức Nội hàn cung phụng sứ Hàm Viên ngoại lang. Còn vào thời Tây Sơn ông được mời vào viện Sùng chính ở Phú xuân làm công việc Tu thư. Vào thời Nguyễn ông từng giữ chức Đốc học Nghệ An và sau đó thăng Phó Đốc học Quốc tử giám, sau này ông xin về quê dạy học.
Tác phẩm:
– An Hội thông chí
– Bùi gia huấn hài
– Nghệ An ký
– Ốc lậu thoại
– Lê Quý dật sử
Tác phẩm đã dịch sang tiếng Việt:
– Nghệ An ký, NXB Khoa học xã hội, 2004
– Thơ Bùi Dương Lịch (52 bài, Võ Hồng Huy sưu tầm và biên dịch), Sở VHTT Hà Tĩnh, 1996
– Lê Quý dật sử, NXB Khoa học xã hội, 1987
Nội Dung
丹崖歸帆
夕照流霞萬頃丹，
漁舟次第望迴灘。
蝦饈朵朵波心樣，
蝶翼翩翩海眼寬。
龍水興潮風漸動，
魚山向晚水生寒。
昇平一曲船舷笛，
從此乾坤屬大觀。
Đan Nhai quy phàm
Tịch chiếu lưu hà vạn khoảnh đan,
Ngư chu thứ đệ vọng hồi than.
Hà tu đoá đoá ba tâm dạng,
Điệp dực phiên phiên hải nhãn khoan.
Long thuỷ hưng triều phong tiệm động,
Ngư sơn hướng vãn thuỷ sinh hàn.
Thăng bình nhất khúc thuyền huyền địch,
Tùng thử càn khôn thuộc đại quan.
Dịch nghĩa
Ráng chiều toả chiếu muôn vùng biển ửng hồng
Thuyền chài lần lượt nhằm cửa sông trở về
Càng tôm từng cặp cửa quẫy dưới lòng sóng
Cánh bướm dập dờn hiện rõ trong mắt biển
Sông Thanh Long triều lên, gió dần dần thổi
Đảo Song Ngư về chiều, nước tăng khí lạnh
Một khúc sáo thanh bình vọng ra từ mạn thuyền
Theo đó, trời đất càng thêm bao la thoáng rộng
鴻山列嶂
鸑簇西來旺氣終，
重重羅列塌天穹。
一方雍翠坤維厚，
兩面排青地勢雄。
雲宿莊王何處址，
樹吹陳子昔時風。
徘徊九十九峰上，
客思飄然泰宇洪。
Hồng sơn liệt chướng
Nhạc Thốc tây lai vượng khí chung,
Trùng trùng la liệt tháp thiên khung.
Nhất phương ủng thuý khôn duy hậu,
Lưỡng diện bài thanh địa thế hùng.
Vân túc Trang vương hà xứ chỉ,
Thụ xuy Trần tử tích thời phong.
Bồi hồi cửu thập cửu phong thượng,
Khách tứ phiêu nhiên thái vũ hồng.
Dịch nghĩa
Mạch núi thịnh vượng từ núi Nhạc Thốc (núi Cài) tụ hội lại đây
Trùng trùng la liệt chống đỡ vòm trời
Sắc biếc toả rộng một vùng, cột đất cứng rắn
Màu xanh trải dài hai mái núi, địa thế hùng vĩ
Nền Trang vương nơi nào đây, mây về nghỉ trọ
Cây vườn Trần tử còn đó, gió thổi như xưa
Quanh quẩn dạo trên chín mươi chín đỉnh cao
Đất trời bao la, lòng khách phơi phới
路回乂安
臨難偷生獨自羞，
南歸行色路悠悠。
不能孝字移忠字，
始信家謀重國謀。
望斷片雲歸海角，
愁連細雨入湯州。
逢人借問家鄉事，
鵑一聲啼雙淚流。
Lộ hồi Nghệ An
Lâm nạn thâu sinh độc tự tu,
Nam quy hành sắc lộ du du.
Bất năng hiếu tự di trung tự,
Thuỷ tín gia mưu trọng quốc mưu.
Vọng đoạn phiến vân quy hải giác,
Sầu liên tế vũ nhập Thang Châu.
Phùng nhân tá vấn gia hương sự,
Quyên nhất thanh đề song lệ lưu.
Dịch nghĩa
Gặp hoạn nạn tham kiếp sống hèn, tự thẹn với mình
Trở về nam, đường dài dằng dặc
Không thể đem chữ hiếu chuyển thành chữ trung
Mới tin lo việc nhà nặng hơn lo việc nước
Heo hút trông đám mây bay về góc biển
Triền miên nỗi buồn như mưa dầm kéo vào Châu Thang
Trông gặp người quen để hỏi tình cảnh gia đình làng xóm
Một tiếng chim quyên kêu, đôi hàng lệ tuôn trào
雙魚戲水
青蛇千里走藍江，
屹屹星峯鎮海邦。
地勢連橫雲戀戀，
山情活潑翠雙雙。
花腮曝日鴻山曉，
鱗浪飄雲會統降。
閒會江湖真樂處，
欲親老叟問行撞。
Song ngư hý thuỷ
Thanh xà thiên lý tẩu Lam giang,
Ngật ngật tinh phong trấn hải bang.
Địa thế liên hoành vân luyến luyến,
Sơn tình hoạt bát thuý song song.
Hoa tai bộc nhật Hồng sơn hiểu,
Lân lãng phiêu vân Hội thống hàng.
Nhàn hội giang hồ chân lạc xứ,
Dục thân lão tẩu vấn hành tràng.
Dịch nghĩa
Sông Lam như con rắn xanh chạy dài nghìn dặm
Núi như ngôi sao chót vót trấn giữ vùng biển
Thế đất liền vòng xa, mây quấn quýt
Hình núi hoạt bát xanh biếc song song
Núi Hồng trời hửngm búp hoa phơi dưới nắng
Cửa Hội triều lên, vẩy sóng xoả chân mây
Nhàn tản đi đó đây, đến nơi này thật là vui thú
Muốn làm quen với các cụ cao tuổi để hỏi chuyện xưa
Trên đây là vài nét về Bùi Dương Lịch và các tác phẩm nổi tiếng của ông. Các sáng tác của ông không nhiều nhưng những bài thơ đều được đầu tư và có chiều sâu. Qua đó ông muốn thể hiện bản thân mình cũng như những cách cảm nhận của ông về cuộc đời này. Hãy cùng đọc và cảm nhận nhé!
