Bùi Huy Bích 裴輝璧 (1744-1802) tự Hy Chương, hiệu Tồn Am. Đây là một nhà văn, nhà thơ Việt Nam quê ở huyện Thanh Trì, thị trấn Sơn Nam nay thuộc Hà Nội. Năm 1769 ông đỗ Hoàng giáp và làm đến chức quan tham tụng ở Phủ chúa Trịnh.
Các sáng tác của ông khá đặc sắc, trong đó ông cũng chú tâm phản ánh các vấn đề khía cạnh của đời sống như nạn đói, thuế khóa, binh dịch. Chẳng hạn như “Bích Câu thi tập”, “Nghệ An thi tập”, “Thoái Hiên thi tập”. Bên cạnh đó ông cũng viết nhiều bài tả cảnh thiên nhiên – nơi ông làm quan hoặc ở quê nhà.
Vào thời Tây Sơn ông đã viết cuốn “Lữ trung tạp thuyết” (1789) đó là những ghi chép tản mạn về những suy nghĩ về triết học, văn học, lịch sử.. và nhìn chung nó giống như một cuốn tùy bút. Bên cạnh đó ông còn soạn thảo bộ “Hoàng Việt thi tuyển” gồm phú, ký, minh, văn tế…
Nội Dung
Tứ niên liêu tộ ngụ kinh hoa
Bạc cấu thư trai nhất thuỷ nha
Thanh dạ thính trùng kiêm thính vũ
Bệnh thân ưu quốc hựu ưu gia
Đỗ quyên chi ngoại huỳnh quang tiểu
Hoàn vĩ đê biên trúc diểu tà
Thời hữu phương hương lai kỷ tịch
Bất tri toạ ngoạ bạch liên hoa
Bốn năm hãy tạm trọ ở kinh đô,
Dựng qua loa một căn nhà đọc sách bên bờ hồ.
Đêm thanh nghe tiếng dế và tiếng mưa,
Người ốm lo việc nước lại việc nhà.
Ngoài cành đỗ quyên lửa đóm lập loè,
Bên bờ cây lau, ngọn trúc nghiêng ngả.
Thỉnh thoảng mùi thơm thoảng đưa bên chiếu,
Nào ngờ mình đang ngự trên vùng hoa sen trắng.
Độc yểm hàn phi nhập mộng sơ
Y hy vãng sự cánh hà như
Bi hào dã tấn tam niên hậu
Ký bạc Đông dương thập tải dư
Lộc bất đãi thân thương hối vãn
Công vô bổ thế quý tài sơ
Giác lai chỉ tự doanh ôn bão
Cưỡng duệ vi khu học bạ thư
繡楣新帖遞門開，
亦插花標撤石灰。
天上化機更歲月，
地中生氣動根荄。
週年作苦堪行樂，
懶我逢春欲放懷。
祗念去秋民食歉，
席前把盞重低徊。
Tú mi tân thiếp đệ môn khai,
Diệc sáp hoa tiêu triệt thạch hôi.
Thiên thượng hoá cơ canh tuế nguyệt,
Địa trung sinh khí động căn cai.
Chu niên tác khổ kham hành nhạc,
Lãn ngã phùng xuân dục phóng hoài.
Chi niệm khứ thu dân thực khiểm,
Tịch tiền bả trản trọng đê hồi.
Nhà cửa trang hoàng, thiếp mới đề chữ, cổng mở đón xuân
Cũng dựng cây nêu, cũng rắc vôi
Trên trời hoá cơ chuyển vần năm tháng
Dưới đất sinh khí lay động nụ mầm
Quanh năm vất vả cũng nên vui chơi
Ta lười, gặp ngày xuân cũng muốn lòng thư thái
Chỉ có điều nghĩ đến người dân thiếu ăn từ mùa thu năm ngoái
Trước mâm cỗ, nâng chén lên lại thấy ngậm ngùi
Bán khải thư quynh vũ hậu thiên,
Nhất huề chủng cúc nhất bồn liên.
Tú uyên dao định hồ trung nguyệt,
La diệp trù sơ thụ diểu yên.
Cách tệ bất năng tỳ quốc chủ,
Khởi suy hà dĩ kế ngô tiên.
Thứ đồ khuynh trắc môn phong bạc,
Độc toạ nghiêm canh thính đỗ quyên.
Sau trận mưa, mở hé cửa phòng sách,
Một bồn trồng cúc, một chậu trồng sen.
Ánh mặt trăng long lanh dưới đáy hồ Tú Uyên,
Khói ngọn cây nhặt thưa trên thành đất Đại La.
Không thể giúp nhà vua thay đổi tệ tục,
Lấy gì nối gia tiên chống đỡ vận suy.
Đường đời trắc trở, cảnh nhà đơn bạc,
Đêm vắng, ngồi nghe tiếng đỗ quyên.
Lâu đầu ỷ tỉ đối dao cung
Ân ước yên thôn nhất vọng thông
Sơn thế tung hoành vân ảnh hạ
Tùng thanh dao duệ nguyệt minh trung
Thụ già hành kính hoa hàm vũ
Tăng diễn chân kinh đạt hưởng phong
Du khách ngẫu phùng thanh thưởng xứ
Hoài nhân bất tại hựu thuỳ đồng
文武全才薀出倫，
曾於史館絕名臣。
未言死後長如在，
昴星生前已自神。
一副胸襟橫宇宙，
十年琴劍定風塵。
何哉亦戴仪冠者，
自運僅僅尋行人。
Văn vũ toàn tài uẩn xuất luân,
Tằng ư sử quán tuyệt danh thần.
Vị ngôn tử hậu trường như tại,
Mão tinh sinh tiền dĩ tự thần.
Nhất phó hung khâm hoành vũ trụ,
Thập niên cầm kiếm định phong trần.
Hà tai diệc đới nghi quan giả,
Tự vận cẩn cẩn tầm hành nhân.
Ông là người văn vũ toàn tài, kinh luân kiệt xuất,
Nơi sử quán lưu dấu danh thần có được mấy người.
Chứ chưa nói sau khi chết rồi mà hương hồn còn mãi,
Lúc sinh thời đã có tài năng tựa như thần.
Một lần vung tay áo tung hoành vũ trụ,
Mười năm cầm kiếm định thế phong trần.
Vì sao cũng có người mang đai mũ như ông,
Lại chỉ lựa theo thời vận tìm người phò tá.
Thu xuân đại tự khứ hoàn lai
Tiết vật đưng bàn tửu nhất bôi
Vãn tục vi năng liêu phục nhĩ
Tu danh bất lạo dĩ yên tai
Loạn dư cải mấn nhiêu thành tuyết
Bệnh lý vong tâm lược tự khôi
Chỉ hạnh gia viên phương chủng tại
Di lan tùng cúc quả sơ mai
Hồng trào tuý khách vựng song tai
Chiến khước hàn phong thích thích lai
Đăng hạ ám kỳ tân sự nghiệp
Chẫm biên đốn vượng cựu tình hoài
Tích thiềm nùng lộ hoàn thành vận
Bạng xế mịnh trùng dục khải hoàn
Bất mị khởi tòng đình thượng lập
Nguyệt trung đào lý mãn viên khai
Miếu đường kinh vị tá thần thông
Dư hoạch nhung trù triệu Mẫn công
Oán tế hoành mô quy đặc giản
Tuần truyền trọng ký nhi hoàn công
Cổn y bố đức viên hồng tập
Kim lộ tuyên uy hải thuyền không
Chỉ nhật chư chiêm toàn oan bí
Trùng bồi đẩu toạ ấp xuân phong
Sổ thiên lịch lịch độ giao quynh
Lộ thán thôn đề bất nhẫn thinh
Tuế cửu hạn hoang dân cơ biểu
Sơn đa côn phỉ khách lưu đình
Tệ triền lao lạc dư không tứ
Hạ ấp lưu di thiểu kiến đinh
Chỉ hạnh cam lâm tuỳ xứ túc
Hữu thu thượng ký thử phương sinh
Y y giáng chử hiện quỳnh lâu
Quảng quảng vô cùng ý tượng u
Trúc điểu đan phù vân ngoại ảnh
Quế hoa khai mãn kính Trung thu
Thôn chiền viễn cận thiên như hoạ
Tinh đẩu đê ngang thuỷ tự lưu
An đắc sái nhiên vô tức lự
Nguyệt minh thanh dạ nhất biên chu
Nhất vọng bình hồ cảm lãng thâm
Xuân lai thời hận xứng đăng lâm
Hoà xuy ngạn liễu trừu tân diệp
Noạn trước điền ương tháp tế châm
Tinh phái ảnh giao ngư phố võng
Loan linh hưởng gián chỉ gia châm
Nhất hoằng vân thuỷ thiên nhiên kính
Ưu tá ngô vuơng chiếu cổ câm
村舍對花思弟兄，
藍江江上雨初晴。
南風不及相思遠，
先逐春雲到鳳城。
Thôn xá đối hoa tư đệ huynh,
Lam Giang giang thượng vũ sơ tình.
Nam phong bất cập tương tư viễn,
Tiên trục xuân vân đáo phụng thành.
Nơi thôn xá trước hoa nhớ anh em
Trên sông ở Lam Giang mưa vừa tạnh
Gió nam chẳng bay xa bằng nỗi nhớ của ta
Trước hết hãy lùa áng mây xuân đến kinh thành
Ngũ tuế bão chiêm biên địa cảnh,
Kinh niên hỉ cận quốc thành xuân.
Nhị Hà yên thuỷ dao tình thụ,
Cấm ngự hương phong động nhuyến trần.
Cửu bệ miện lưu nguyên bất viễn,
Nhất viên hoa trúc hựu tương thân.
Chỉ tàm nhiếp lý hào vô bổ,
Diệc xỉ thiên gia pháp tụng thần.
Năm năm qua đã chán cảnh ở biên thuỳ,
Năm nay mừng được trông thấy mùa xuân ở kinh thành.
Trên mặt sông Nhị, nước bốc hơi long lanh bóng cây,
Làn gió cung vua, gió đưa hương rung động lớp bụi.
Áo xiêm chín bệ không phải đâu xa,
Hoa trúc một vườn trông rất thân mật,
Chỉ thẹn mình không bổ ích gì cho quốc chính,
Mà cũng được kể là chức tụng thần của nhà vua.
Hành hành ngẫu đáo Thân công lý
Sơn thuỷ thương mang tịch chiếu trung
Nê thổ phiên tường dư túc vũ
Lê sừ thôn ổ khiếm văn phong
Tao Đàn phó uý danh nhưng tại
Lễ bộ Thượng thư miếu dĩ không
Trù trướng Thân gia nhất lão tẩu
Chỉ tri viễn tổ huý Nhân Trung
升龍城外此村墟，
纔蚷吾鄉一里餘。
蘇瀝清流隨稻隴，
荔枝佳樹帶茅廬。
田原磊落多成趣，
風物安閒稱卜居。
況慕文貞芳蹟在，
他年老我賦歸與。
Thăng Long thành ngoại thử thôn khư,
Tài cự ngô hương nhất lý dư.
Tô Lịch thanh lưu tuỳ đạo lũng,
Lệ chi giai thụ đới mao lư.
Điền nguyên lỗi lạc đa thành thú,
Phong vật an nhàn xứng bốc cư.
Huống mộ Văn Trinh phương tích tại,
Tha niên lão ngã phú quy dư.
Thôn xóm này nằm ở ngoài thành Thăng Long
Cách thôn ta hơn một dặm đường
Dòng sông Tô Lịch trong xanh uốn theo các vạt ruộng
Cây vải tươi tốt bao quanh những nếp nhà tranh
Ruộng vườn đất bãi chen nhau trông thật thuý vị
Phong vật thanh nhàn yên ổn xứng đáng chọn làm nơi ở
Huống lại càng ngưỡng mộ hơn, vì dấu thơm của Văn Trinh ngày trước
Những năm tới đây về già ta cũng muốn làm vài phú “về đi thôi”
Do lai triều điển trọng hiền vi
Đỗ tuyệt thiên khê chỉ nhất phi
Khởi ngã thâm ngu năng tác ác
Nãi nhân đa xảo ái vi phi
Mỗi tàm tài bạc nan thăng nhậm
Duy tượng tâm thành bất thiết ky
Tạc dạ ngưỡng thiên chiêm Bắc Đẩu
Hữu như thử ý phó Hành Ky
錦繡群峰簇岸回，
參差樹石雍樓臺。
仙橋日月東西現，
天市雲霞表暮開。
景統碑銓明峒窟，
正和詩刻鎮崔嵬。
有僧道行禪庵在，
託化頭生妄矣哉
Cẩm tú quần phong thốc ngạn hồi
Sâm si thụ thạch ủng lâu đài
Tiên kiều nhật nguyệt đông tây hiện
Thiên thị vân hà biểu mộ khai
Cảnh Thống bi thuyên minh động quật
Chính Hoà thi khắc trấn thôi ngôi
Hữu tăng Đạo Hạnh thiền am tại
Thác hoá đầu sinh vọng hĩ tai
Phong nguyệt thê lương nhất tiểu trai
Kê thành viễn viễn động cơ hoài
Hộ hoà giã ngoại thuỳ xuy bối
Tịch vụ sùng biên tự nhiệt sài
Thiên đạo tư cung thuỷ bất định
Nhân sinh như miện nhậm an bài
Sơ dung bệnh tẩu tri hà dụng
Đãn mộ sừ qua thử vi giai
Tầm mục lưỡng đô manh
Chi ly độ thử sinh
Dân gian phường khổ lạc
Quốc nội vi hưu binh
Dạ vũ vi vi trích
Ám trùng thiết thiết minh
Liệu tri thiên dục thự
Lân đôi hữu thung thanh
Trên đây là những bài thơ nổi tiếng nhất của nhà thơ Bùi Huy Bích mà chúng tôi giới thiệu với bạn. Đa phần các tác phẩm này đều đã được dịch nghĩa nên nó sẽ không khó khăn cho bạn trong việc tiếp nhận. Và cũng đừng quên theo dõi những bài viết tiếp theo Chùm thơ Bùi Huy Bích phần 2 bạn nhé!
